Nükleer Anlaşma Sonrası İran Nükleer Krizi: Yeni Dinamikler, Olası Güzergahlar

Abstract

Nükleer Anlaşma olarak da bilinen Kapsamlı Ortak Eylem Planı (Joint Comprehensive Plan of Action, JCPOA), hem İran-ABD ilişkileri özelinde hem de nükleer silahların yayılmasını önleme çabaları için tarihi bir uzlaşıyı temsil etse de ne ikili ilişkilerdeki husumeti giderebilmiş ne de nükleer meseleyi nihai bir çözüme kavuşturabilmiştir. Anlaşmaya rağmen nükleer krizin yeni dinamiklerle devam ettiği görülmektedir. Bu seyirde öncelikle Trump yönetiminin anlaşmadan çekilmesi ve “azami baskı politikası” ile giderek ağırlaşan Amerikan yaptırımları, sonrasında ise İran’ın anlaşmadaki taahhütlerini adım adım askıya alması etkili olmuştur. Bu adımlar, nükleer programa veya sorumlularına yönelik saldırı ve sabotajlar nedeniyle daha önce tecrübe edilmemiş yeni eşiklerin aşılmasına dek varmıştır. Mevcut durumda İran hem Natanz hem de Fordo tesislerinde ileri seviyeli santrifüjler ile yüzde yirmi ve yüzde altmış oranında uranyum zenginleştirmekte, uranyum metali üretmekte, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) ve Tahran arasındaki ilişkiler, Haziran 2022’de Ajans’a ait kameraların sökülmesi ile sonuçlanan derin bir güven krizinden geçmektedir. ABD’de Biden yönetiminin iktidara gelmesiyle anlaşmanın restorasyonu için umutlar canlansa da Nisan 2021’de başlayan Viyana Görüşmeleri, yaptırımların kapsamı ve verifikasyonunda uzlaşma sağlanamaması, İran’ın ABD’nin anlaşmadan tekrar ayrılmayacağına yönelik garanti beklentisi ve anlaşma için bazı tesislerinde rastlanan uranyum izlerine dair IAEA’da yürütülen soruşturmanın kapatılmasını şart koşması ile çıkmaza girmiştir. Diplomasi için fırsat penceresi daralırken, İran’da başlayan protestolar siyasetin odağını değiştirmiştir. Dahası, Ukrayna krizi nükleer müzakerelere müdahil küresel aktörler arasındaki ilişkileri olumsuz etkilemekte, İran ve Rusya arasında artan askeri iş birliği nükleer meseleye çözüm arayışını gölgelemektedir. Sürecin güzergahında İran’ın karar alma mekanizmaları ve siyasi dinamikleri göz önüne alındığında, Tahran’ın caydırıcılık ve ekonomik kalkınma hedefleri arasındaki dengeyi nasıl gözeteceği, müesses nizamın bilhassa Mahsa Emini’nin vefatı ile başlayan 2022 protestolarından varoluşsal tehdit algılayıp algılamayacağı, meşruiyet ve beka mefhumlarının toplumsal çalkantı sürerken nasıl yeniden tanımlanacağı İran’ın nükleer meseledeki tutumuyla yakından ilgili olacaktır.