Bursa Tarihi Kent Merkezinde Morfolojik Bir Analiz; Hanlar Bölgesi'nin 1862 ile 2018 Arasındaki Fiziksel Dönüşümü

Abstract

Kent morfolojisi en genel anlamıyla kentin bir yaşam alanı olarak incelenmesidir. Kent morfolojisi çalışmaları, mekandaki değişimi inceleyerek toplumsal yapının gelişim sürecinde üretilen ilişkileri kentsel mekan ve kentsel dokular üzerinden analiz etmeyi amaçlar. Bu tezin temel amacı, Bursa'nın tarihi kent merkezinin ana alanlarından biri olan Hanlar Bölgesi'ni morfolojik yaklaşımlara dayalı olarak analiz etmektir. Tarih boyunca önemli medeniyetlerin beşiği olan Bursa şehri, tarihi, kültürü, sosyal ve ekonomik yapısıyla her zaman önemini korumuştur. Bu çeşitlilik şehri sosyo-kültürel, ekonomik ve mimari açıdan şekillendirmiş ve değiştirmiştir. Osmanlı döneminde kendine özgü kentsel yerleşim özellikleriyle şekillenen kentin, 20. yüzyılda sanayileşme, göç ve küreselleşme nedeniyle fiziksel ve mimari özellikleri değişmeye başlamıştır. Özellikle 1960'lı yıllardan sonra özgün niteliklerin hızla değişime uğradığı, bunun ötesinde giderek artan bir bozulmaya uğradığı görülmektedir. Tarihi kent dokusunda süregelen kalite kaybını durdurabilmek, mümkün olduğu kadar özgün bir şekilde geleceğe aktarabilmek, Hanlar Bölgesi'nde bundan sonra yapılacak müdahalelere güvenilir kaynaklara dayalı onarıcı yaklaşımlarla yön verebilmek ve onlardan referans alarak veya ilham alarak yorumlayabilmek önemlidir. Bu amaçlar doğrultusunda tez çalışmasında Türkiye'nin önde gelen tarihi ve ticari merkezlerinden biri olan Bursa'nın tarihi kent merkezinin önemli bir bölümünü oluşturan Hanlar Bölgesi'nin farklı dönemlerdeki kentsel özelliklerinin incelenmesi ve tanımlanması, kentsel özelliklerin farklı dönemlerdeki değişiminin incelenmesi, kentsel ve mimari niteliklerin morfolojik etkileşimini ortaya koymak hedeflenmiştir. Araştırma dönemi, Bursa Hanlar Bölgesi'nin fiziksel değişimini ve morfolojik dönüşümünün arkasında yatan faktörleri belirlemek amacıyla, Bursa'nın en eski haritası olan 1862 tarihli Suphi Bey Haritası ile en güncel harita yılı olan 2018 yılları arasında belirlenmiştir. Hanlar Bölgesi'nin farklı dönemleri, kartografik materyaller, eski fotoğraflar ve yazılı belgeler ışığında, yeniden çizilen haritalar üzerinde yapılan kentsel morfolojik analizler kullanılarak karşılaştırılmıştır. Analiz ve veri işleme sürecinde 1862, 1909, 1920'lerin sonu, 1957, 1989 ve 2018 yıllarına ait haritalar yeniden çizilerek (eski teknikleri nedeniyle deformasyonları giderilmiş olarak) üst üste çakıştırılmıştır. Tez çalışmasının belirlenen hedef doğrultusunda görsel ve biçimsel analizi sırasında kentsel doku ve mimari özelliklerin sadeleştirilmesi, çeşitlilik ve zenginliğin çeşitli aşamalarda ortaya konulması ve 'kentsel doku', 'kentsel dolaşım ağı' ve 'arazi kullanımı (işlevsel dağılım)'ın her aşamasındaki evrimin ortaya konulması ve karşılaştırılması, fiziksel sürekliliklerin ve değişimlerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Yapılan morfolojik analizler sonucu, açılan yeni ulaşım ağları ile organik kent dokusunun daha lineer hale geldiği görülmüştür. Bunun yanı sıra siyasi rejimler, modernizm etkisi ve planlamalar sonucunda yeni malzeme ve yapım teknikleriyle inşa edilen kamusal ve yönetim yapılarının, alanı ticari işlevi yanısıra yönetim, kamusal ve sosyal işlevlerin birarada bulunduğu bir bölgeye dönüştürdüğü söylenebilir. Yapılan literatür taramasına göre, çalışma alanı ile ilgili, kartografik materyalleri kullanarak morfolojik yöntemle yapılan herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Bu bağlamda, morfolojik yönteme dayalı bu tez çalışmasının, koruma ve restorasyon çalışmalarının yanı sıra, gelecek planlama ve kentsel tasarım çalışmalarına yol göstermesi açısından özgün bir kaynak olacağı düşünülmektedir. Anahtar kelimeler: Kentsel morfoloji, Planlama çalışmaları, Kentsel dönüşüm, Hanlar Bölgesi, Bursa tarihi kent merkezi.

Urban morphology, in its most general sense, is the study of the city as a living space. Urban morphology studies aim to analyze the relations produced in the development process of social structure through urban space and urban patterns by examining the change in space. The main purpose of this thesis is to analyze the Khans District, one of the main areas of the historical city center of Bursa, based on morphological approaches. The city of Bursa, as the cradle of important civilizations throughout history, has always maintained its importance with its history, culture, social and economic structure. This diversity has shaped and changed the city in socio-cultural, economic, and architectural terms. The city, which was shaped by its unique urban settlement features in the Ottoman period, changed its physical and architectural features in the 20th century due to industrialization, migration, and globalization. Especially after the 1960s, it is observed that the original qualities were subject to rapid change and beyond that to an increasing deterioration. It is important and necessary to be able to stop the ongoing loss of quality in the historical urban fabric, to transfer it to the future as original as possible, to guide the future interventions in the Khans District with restitutive approaches based on reliable sources or to interpret them by taking reference or inspiration from them. In line with these purposes, examining and defining the urban characteristics of Khans District in different periods, which constitutes an important part of the historical city center of Bursa, one of the leading historical and trade centers of Turkey, examining the change of urban characteristics between periods, revealing the morphological interaction of urban and architectural qualities. It is thought that the analysis based on this method is important in terms of guiding future planning and urban design in the study area, as well as the conservation and restoration works. The research period is determined between the years of 1862-dated Suphi Bey Map, the oldest map of Bursa, and 2018, the most current map year, to determine the physical change and the factors behind the morphological transformation of the historical city center of Bursa Khans District. In the light of cartographic materials, old photographs, and written documents, urban morphological analyses, shown on redrawn maps are used to compare different periods of the Khans District morphologically. In the analyses and data processing process the redrawn maps (with their removed deformations due to their old techniques) of 1862, 1909, late 1920s, 1957, 1989, and 2018 superposed successively. During the visual and formal analysis of the thesis study in line with the determined target, it is aimed to simplify the urban fabric and architectural features and to show the diversity and richness in various stages. In addition, it is aimed to reveal and compare the evolution at every phase of the 'urban fabric', 'urban circulation network', and 'land use (functional distribution)' for the Khans District, to reveal physical continuities and changes. As a result of the morphological analyses, it is observed that the organic urban fabric became more linear with the new transportation networks opened. In addition, it can be said that public and administrative buildings constructed with new materials and construction techniques due to the political regimes, the influence of modernism and planning have transformed the area into a region where administrative, public, and social functions, as well as commercial functions, coexist. According to the literature review, it was observed that there was no study conducted with the morphological method using cartographic materials regarding Khans District of Bursa. In this context, it is thought that this thesis study based on the morphological method will be an original resource in terms of guiding future planning and urban design studies, as well as conservation and restoration studies. Keywords: Urban morphology, Planning activities, Urban transformation, Khans District, Bursa historical city center.