Kazakçada Başlangıç-Dönüşümlü (İnhoatif-Hâl Bildiren) Fiiller ve Onlar Üzerinde Evre Belirleme: Kazakça Konuşurlarının Tutumları Üzerine Deneysel Bir İnceleme

Abstract

In this paper we deal with the inchoative-stative (initio-transformative) verbs first proposed as a different verb type by Johanson (1971; 1999; 2000) in Turkic languages and existing in Kazakh as well such as bol- 'become + be', otur- 'sit + sit down', uyïqta- 'fall asleep + be asleep', etc. Furthermore, our study also explores the ways how Kazakh speakers specify bipartite actional structure of inchoative-stative verbs with different grammatical and lexical devices. Inchoativestative verbs encompass both a dynamic inchoative action and a post-transformative stative action. In the paper we first examine actional features of inchoative-statives and subsequently represent a list of 31 verbs which we determined to be inchoativestative in Kazakh. Then, considering the corresponding Russian perfective and imperfective equivalents of the Kazakh verbs, we suggest that the inchoative-stative verbs must be dichotomized into two different classes. The first class covers verbs that express a process (preparatory phase) before the initial transformation point and the second class encompasses the verbs that indicate initial momentaneous actions. In order to understand to what extent Kazakh speakers apply actional modification and phase marking on each inchoative-stative verb class, considering the bilingualism of Kazakh speakers, we used a translation questionnaire which consisted of 47 Russian sentences translated into Kazakh by 15 informants. We determined two models of sentences for each class. The first model is "(S/he/it) Verbx-PAST (just/just a moment ago, at x hour) and still Verbx-PRESENT" which was applied for all the (31) inchoative-stative verbs. The second model is "(S/he/it) (gradually/slowly, etc) Verbx-PRESENT" and this was developed for the indication of the imperfective aspect of the 12 inchoative-statives that have a salient dynamic process before the crucial initial limit. The results of the questionnaire are presented in eight tables and three graphs. The most important result can be summarized as follows: In order to mark one of the actions (/phases) found in the semantic representation of the inchoative-stative verbs, Kazakh speakers utilize (i) grammatical devices such as postverbs (consisting of 'a converb + auxiliary') or special inflectional forms, (ii) lexical devices such as lexical alternatives and phase verbs such as begin and finish.

Bu makalede, farklı bir fiil türü olarak varlığı ilk defa Johanson (1971; 1999; 2000) tarafından öne sürülen ve Türk dillerinde sayıları görece fazla olan başlangıç-dönüşümlü (dilbilimi literatüründe daha yaygın bilinen adıyla inhoatif-hâl bildiren) fiillerin Kazakçadaki örnekleri ve daha sonra Kazakça konuşurlarının iki eylemli (/evreli) bu fiillerin evre yapılanmasını ne tür dilbilgisel ve sözlüksel araçlarla belirgin hale getirdikleri ele alınmaktadır. Kazakçada başlangıç-dönüşümlü fiiller bol- 'olmak (hâle gelmek + hâlde bulunmak)', otur- 'oturmak (yere oturmak + yerde oturmak)', uyıqta- 'uyumak (uykuya dalmak + uykuda olmak)' örneklerinde görüldüğü gibi dinamik bir başlangıç eylemini (/ evreyi) ve onu takip eden durağan bir hâl evresini içerirler. Makalede önce başlangıç-dönüşümlü fiillerin kılınışsal özellikleri ele alınmakta, ardından Kazakçada başlangıç-dönüşümlü olduğu tespit edilen 31 fiilin listesi sunulmaktadır. Rusça denklikleri de göz önünde bulundurularak Kazakçadaki bu başlangıç-dönüşümlü fiillerin başlangıç öncesi dinamik bir süreci (hazırlık evresi) olanlar ve olmayanlar şeklinde iki sınıfa ayrılması gerektiği önerilmektedir. Her iki sınıftaki Kazakça fiillerde kılınışsal evre belirlemeye Kazakça konuşurlarınca ne ölçüde başvurulduğunu anlamak için Kazakça konuşurlarının Rusça-Kazakça iki dilliliği dikkate alınarak toplam 47 Rusça cümleden oluşan bir anket hazırlanmış ve 15 enformanta bu cümleleri ana dilleri olan Kazakçaya çevirmeleri istenmiştir. Her iki sınıftaki fiiller için iki farklı cümle modeli belirlenmiştir. Bunlardan "(O) (az önce / Saat x'de) Fiilx-di ve hâlâ da Fiilx-yor" modelinde olanlar bütün (31 adet) fiiller için, ilk evrenin bitmemiş görünüşünü ifade eden "(Giderek, yavaş yavaş) Fiilx-yor" modelinde olanlar ise kritik başlangıç noktası öncesi bir sürece sahip olan 12 fiil için uygulanmıştır. Anket sonuçları sekiz tablo ve üç grafikte sunulmuştur. Sonuçlara göre, Kazakça konuşurlarının başlangıç dönüşümlü fiillerin her iki eylemini (/evresini) belirlemek için (i) (bir zarf fiil eki ve bir yardımcı fiilden oluşan) artfiiller ve özel çekim şekilleri gibi dilbilgisel ve (ii) alternatif sözcük ve evre fiili gibi sözlüksel araçlardan yararlandıkları anlaşılmıştır.