Gelişmekte Olan Ülkelerde Yenilenebilir Enerji Geçişi: Türkiye, Polonya ve Bulgaristan'ın Karşılaştırmalı Bir Analizi

Abstract

Bu tez, enerji ithalatına bağımlı gelişmekte olan ülkelerde yenilenebilir enerji dönüşümünün (RET) kurumsal düzeyde nasıl yönetişildiğini açıklamayı amaçlamaktadır. Kuramsal olarak Tarihsel Kurumsalcılık (Historical Institutionalism) ile Çok Düzeyli Perspektif (Multi-Level Perspective) yaklaşımlarını bir araya getiren bu çalışma, RET'in sadece teknik veya teknolojik bir süreç değil, aynı zamanda mevcut enerji rejimlerinin içinden geçen, çoğu zaman kademeli ve karmaşık ilerleyen bir kurumsal dönüşüm olduğunu ileri sürmektedir. Çalışmada, Türkiye, Polonya ve Bulgaristan örnek olayları, aynı dönemsel bağlamda (2011– 2023) ve benzer dışsal baskılar altında (Paris Anlaşması, AB Yönergeleri, Rusya- Ukrayna Savaşı gibi) karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Tezin temel hipotezi, enerji ithalatına bağımlı gelişmekte olan ülkelerde RET süreçlerinin büyük ölçüde patika bağımlılığı ve yerleşik kurumsal yapıların sürekliliği tarafından belirlendiğini ortaya koymaktadır. Bu çerçevede, kurumsal değişimin normatif ya da değer temelli bir dönüşümden ziyade, çıkar yapılarına uyumlu biçimde, kademeli olarak gerçekleştiği gözlemlenmiştir. İkinci hipotezde, mezzo düzey kurumlar ile mikro düzey aktörler arasındaki kurumsal uyumun (coherence) varlığı, daha öngörülebilir ve istikrarlı bir dönüşümle ilişkilendirilmiştir. Türkiye'de bu uyumun kısmen sağlandığı, Polonya'da ise kamu ve özel sektör arasındaki etkileşimin zayıf olduğu, Bulgaristan'da ise uyumun büyük oranda dışsal aktörler (AB) tarafından sağlandığı görülmüştür. Üçüncü hipotez çerçevesinde, ülkelerin farklı kurumsal değişim yolları izlediği gösterilmiştir. Polonya'da yüksek takdir yetkisi ve güçlü yerleşik çıkar gruplarının oluşturduğu denge, dönüşümün sürüklenmesine yol açmış (sürüklenen yönetişim – drifted governance). Bulgaristan'da kurumsal atalete rağmen dışsal baskılarla katmanlı ama zorunlu bir uyum süreci gözlemlenmiş (zorunlu katmanlaşma – compelled layering). Türkiye'de ise güçlü piyasa talepleri ve düzenleyici aktivizm ile biçimlenen, ancak siyasi seçiciliğin filtrelediği bir dönüşüm süreci yaşanmış (kontrollü dönüşüm – gated conversion). Bu tez, literatüre hem kavramsal hem de ampirik düzeyde katkı sunmaktadır. Kavramsal olarak, Mahoney ve Thelen'ın (2010) kurumsal değişim tipolojisini genişletmekte ve 'zorunlu katmanlaşma' ile 'kontrollü dönüşüm' gibi yeni yönetişim modelleri önermektedir. Ampirik olarak ise, enerji dönüşümüne dair literatürde çoğunlukla göz ardı edilen enerji ithalatçısı gelişmekte olan ülkelerdeki süreçleri derinlemesine analiz ederek, bu ülkelerde kurumsal değişimin nasıl aktörler arası ilişkiler, rejim sürekliliği ve düzenleyici açıklık çerçevesinde yönetişildiğini ortaya koymaktadır.This dissertation investigates how the renewable energy transition (RET) is governed institutionally in energy-importing developing countries. Theoretically, it integrates Historical Institutionalism and the Multi-Level Perspective to argue that RET is not simply a technological or market-driven shift, but a gradual and often complex process of institutional transformation embedded within existing energy regimes. The study uses Türkiye, Poland, and Bulgaria as comparative case studies, analyzing their RET pathways under similar temporal (2011–2023) and external pressures (e.g., the Paris Agreement, EU directives, and the Russia-Ukraine War). The central hypothesis posits that RET in energy-importing developing countries is primarily shaped by path dependencies and the persistence of entrenched institutional structures. Institutional change is shown to follow incremental, interest-aligned trajectories rather than normative or value-driven transformations. The second hypothesis highlights that the coherence between mezzo-level institutions and micro- level actors helps foster more predictable and stable RET processes. Türkiye displays partial coherence, Poland exhibits externally pressured yet institutionally constrained coherence due to the dominance of vested interests in the incumbent energy mix, while Bulgaria demonstrates externally driven coherence limited by regulatory inertia and a state-centric governance structure, resulting in adaptation shaped more by EU compliance than domestic initiative. The third hypothesis distinguishes the variation in institutional change trajectories across countries. In Poland, a combination of high iv discretionary power and strong vested interests has led to inaction—characterizing a drifted governance model. Bulgaria, under structural inertia and low domestic demand, has followed a compelled layering pattern driven by external compliance rather than domestic initiative. Türkiye's path, shaped by market demand and regulatory activism, has evolved into a gated conversion model, where transformation is selective, filtered by incumbent power and centralized discretion. The dissertation makes both conceptual and empirical contributions to the literature. Conceptually, it extends Mahoney and Thelen's (2010) institutional change typology by proposing new forms such as 'compelled layering' and 'gated conversion.' Empirically, it offers a rare in-depth analysis of RET governance in energy-importing developing countries—an area often neglected in transition studies—demonstrating how institutional change is mediated by actor relations, regime persistence, and regulatory openness.